Kentsel Dönüşüm ve Deprem Gerçeği

Yrd. Doç. Dr. Fehmi ÇİVİCİ, Balıkesir Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü

Özet: Kentte yaşayanların toplumsal ve ekonomik ihtiyaçlarını karşılamak için mevcut kaynakları kullanarak kentsel sorunları ortadan kaldırmaya yönelik tüm çalışmalar kent planlaması kavramı içindedir. Bu süreç; yeni alanların tasarlanması ile birlikte mevcut ömrünü yitirmiş sağlıksız yapılarında ortadan kaldırılması ve yeni, mühendislik hizmeti almış yapıların kente kazandırılması olarak bilinmektedir. Kentsel dönüşüm kavramının varlığını, nasıl uygulandığını, mevcut yasaların uygulanabilirliğini gözden geçirerek, toplumun bu konudaki algısını, yaşadığı sıkıntıları ortaya koymamız gerekmektedir. Bu bağlamda makalede ülkemizde kentsel dönüşüm nasıl anlaşılmaktadır ve uygulanmaktadır sorularının cevabının verilmesi amaçlanmıştır. İlk bölümde kent tanımı verilip, kentsel dönüşümün gerekliliği üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde ise kentsel dönüşüm ile ilgili yasal düzenlemeler ve kentsel dönüşüm türleri açıklanmıştır. Son bölümde ise, deprem gerçeğine bağlı olarak bu kavramı nasıl yaşamaktayız? sorusunun cevabı örnek olarak hazırlanan master planları verilip, bu kavramın uygulanabilirliği üzerine iyileştirici öneriler sunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Kentsel Dönüşüm, Kent, Kent Planlaması

Urban Transformation and Earthquake Truth
Abstract: Urban problems using available resources to meet social and economic needs of people living in the city are all working towards the elimination of the concept of urban planning. The process; the design of the new field structure with the elimination of unhealthy life has lost its existing and new structures have taken is known as engineering services to gain the city. The existence of the concept of urban transformation, how to apply, reviewing the applicability of existing laws, society’s perception on this issue, we reveal the ordeal is necessary. In this context, article in our country is aimed to give the answer to the question how it is understood and applied urban transformation. The definition given in the first part of the city, emphasized the necessity of urban transformation. The second section describes the types of regulations related to urban transformation and urban renewal. In the last chapter, how we live this concept due to the fact that earthquake? given as an example of the master plan prepared answer to the question presented recommendations for improving the applicability of this concept.
Keywords: Urban Transformation, City, Urban Planning

1. Giriş
Lewis Mumford, kentlerin kültürü adlı yapıtında, “Kent, bir topluluğun kültürünün ve erkinin yoğunlaştığı yer, zamanın bir ürünü, birikimidir” der. Kent, ayrıca en genel tanımı ile nüfusunun çoğu ticaret, sanayi hizmet veya yönetimle ilgili işlerle uğraşan, genellikle tarımsal etkinliklerin olmadığı yerleşim alanı olarak da tanımlanmaktadır (Hasol 1998). Bu tanımlar ışığında, kentlerin planlamasının, kaynakları etkin ve verimli bir şekilde kullanarak kentin sorunlarına çözüm bulacak nitelikte olması gerekmektedir. Bu süreç doğru ve ciddi bir titizlikle yönetilmelidir ki; optimum dönüşümler gerek sosyal gerekse de ekonomik anlamda olmalıdır. 1948 yılında Marshall yardımı ile ithal edilen traktörlerin gelmesi ile ülkemizde kentleşmenin başladığı kabul edilir [Üçüncü, 2014]. Sanayinin artmasıyla beraber işgücü talebi kırdan kente göçü sağlamıştır. Göç; kentlerde nüfus artışına yol açmış, barınma için yapılan sağlıksız, mühendislik hizmeti almamış kaçak-gecekondu yapıları çarpık kentleşmeye götürmüştür. Ne yazık ki; 1999 yılında yaşadığımız Marmara ve Düzce depremleri, kentlerimizdeki konutların deprem güvenilirliğini sorgulamamızı hatırlatmıştır. Kentsel dönüşüm kavramı bu acı olaylar sonrası ülke gündemine oturmuştur. Ortaya çıkan tabloya baktığımızda; sanayi ile gerçekleşen göç hareketi kentlerin, çarpık kentleşmesi sonucu, alt yapısı yetersiz ve riskli yapılarla dolmasına neden olduğunu görmekteyiz. Ülkemizin coğrafi konumu gereği, büyük bir bölümü deprem riski ile yaşamak zorundadır. Her an bu risk ile yaşayan toplumun riskli binalardan kurtularak, yerine depreme dayanıklı sağlıklı yapılara kavuşması, kent ile barışık, huzurlu ve üreten bireylerin motivasyonunun yüksek olmasını sağlayacaktır.

2. Kentsel Dönüşüm Türleri ve Mevzuatı
Kentsel dönüşüm yapıların yıkılıp yeniden yapılarak yenilenmesi ve kentsel canlandırma türlerinde uygulanabilir. Kentsel dönüşüme girecek alanların yıkılıp yeniden yapılması radikal bir karar olmakla birlikte çoğu zaman söz konusu olmayabilir. Bu durumda mevcut yapıları koruyan yeniden canlandırma, sağlıklı hale getirme ve bunların dışında tarihi alanların dönüşümü yöntemleri vardır. Ayrıca kırsal alanların arazileri kent kullanımına açılması da bir anlamda kentsel dönüşümdür [Zeydanlı, 2007]. Ülkemizde kabul görmüş kentsel dönüşüm, deprem açısından sağlıksız, sıradan yapıların boşaltılıp, yıkılarak yeniden yapılmasıdır. Bu amaçla, ülkemizde deprem gerçeğine bağlı olarak mevcut ömrünü yapısal anlamda tamamlamış, sağlıklı olmayan yapıların yıkılarak yerine geçerli deprem yönetmeliğine uygun yapılmasına ivme kazandıran “6306 sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun”dur. Bu kanun ile birlikte mevzuatı oluşturan;

• 5393 sayılı Belediye Kanunu, 73. madde (2005)
• 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu (2012)
• 5366 sayılı Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun (2005)
• 5104 sayılı Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu (2004)
• 1164 sayılı Kanun ve Yapılan Değişiklikler ve 5273 sayılı Toplu Konut Kanunu
• 775 sayılı Gecekondu Kanunu/1976
• 2981 sayılı İmar Affı Kanunları mevcuttur

6306 sayılı kanun, afet riski altındaki alanlar ile bu alanlar dışındaki riskli yapıların bulunduğu arsa ve arazilerde, fen ve sanat norm ve standartlarına uygun, sağlıklı ve güvenli yaşama çevrelerini teşkil etmek üzere iyileştirme, tasfiye ve yenilemelere dair usul ve esasları belirlenmesini amaçlar [6306 sayılı kanun]. Kanun uygulanırken, riskli yapı tespiti Bakanlık tarafından oluşturulan yönetmelik (Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanunun Uygulama Yönetmeliği, 2012) kapsamında yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlarca yapılır. Riskli yapı olarak tescillenmiş yapının malikleri, faiz desteği, kira yardımı, yıkım kredisi, yapım kredisi, tespit kredisi olanaklarından faydalanabilirler.

3. Kentsel Dönüşümün Avantajları ve Dezavantajları
Kentleri eskimesi ve yeni kullanım alanlarına ihtiyaç duyulması ve doğal afetlerin etkileri kentsel dönüşümü güncel hale getirmektedir. Bu amaçla yapılan projeler, doğal afetlerin getirdiği kayıpları minimize etmek ve kaçak yapılaşmanın önüne geçilmesi, çevresel ve doğal değerlerin korunması, köhne alanların yeniden kullanıma açılması, yeni modern konutlar ile kentin iyileştirilmesi konuları faydaları arasındadır. Öte yandan, projeler bölgede yaşayan halkın yeni yaşam alanlarına uyum sağlama problemlerini doğurmaktadır. Sosyal ve kültürel yapıda yaşanan sıkıntılar alışılagelmiş yaşam tarzlarının değişmesi nedeniyle bir uyum sürecini başlatacaktır. Kentsel dönüşüm projeleri ile alanlar çok değerlendiği için haksız kazanç, toprak rantı oluşumlarının önlenmesi gerekmektedir. Kentler dönüşüm projeleri yapılmadan önce iyi analiz edilmelidir. Bölgenin coğrafi, iklim, çevresel, sosyo-kültürel ve ekonomik değerleri kente ayrı bir anlam zenginliği yüklemektedir. Bu etkenlere bağlı olarak yapılar planlanmalı, sıradanlıktan uzaklaşılmalıdır. Kentsel dönüşüm projelerinin kente verdiği en ciddi zararlardan bir tanesini Göksu (2004), gerçekleştirilen projelerin rant odaklı olarak kent merkezlerinde yoğunlaşması şeklinde tanımlamasını yaparak bu projelerin çevredeki fiziksel, sosyal yapı ile bütünleşemediğini söylemiştir.

4. Kentsel Dönüşüm ve Deprem
1999 Marmara ve Düzce depremleri ardından afetler karşısında risk azaltmaya yönelik önlemlerden biri olarak kentsel dönüşüm kavramı üzerine duyarlılık artmıştır. Depremde zarar görmüş kentlerimiz Adapazarı, Düzce, İzmit ve diğerlerinde yeni konut alanları yapılmaya başlanması ile dönüşüm süreci başlamıştır. Bu anlamda, özel sektör yanında Başbakanlık Toplu Konut İdaresi Başkanlığı (TOKİ) çalışmalara ivme kazandırmıştır. Tarih boyunca kentlerimiz doğal afetlere maruz kalmışlardır. Afetler sonrası bu kentler bazen mevcut yerlerinde bazen de daha güvenli yeni yerlerinde tekrar inşa edilmişlerdir. Ancak 1999 Marmara ve Düzce depremleri ülke olarak yaşadığımız can ve mal kayıpları açısından acı deneyimler olmakla birlikte dönüşüm için bir dönüm noktasıdır. Karşımıza çıkan acı bilanço, Boğaziçi Üniversitesi, İTÜ, ODTÜ ve Yıldız Üniversitesi’nin katılımıyla İstanbul İli Deprem Master planı, sonrasında Birleşmiş Milletler organizasyonunda, Boğaziçi Üniversitesi RADIUS Projesi ile İzmir için benzer bir plan hazırlanmıştır [Uslu ve Uzun, 2014]. Bu planlar olası bir depremde dayanıklı bina sayısını arttırılması ile can ve mal kayıplarını en aza indiren uygun kent alanlarının oluşturulmasını hedeflemektedir. RADIUS projesine başvuran 58 kent arasından seçilen 9 kentten biri İzmir olmuştur. RADIUS (Risk Assessment Tools for Diagnosis of Urban Areas Against Seismic Disasters, 1999) projesi;

• Olası bir depremde meydana gelebilecek hasar bölgelerini, hasar niteliklerini ve boyutlarını belirleyecek bir deprem hasar senaryosu geliştirmeyi

• Deprem felaketini hafifletmeye, vereceği zararları azaltmaya yönelik bir eylem planı içeren risk yönetim planını hazırlanmasını amaçlamaktadır

5. Sonuçlar
Kentsel dönüşüm; bozulmuş ve çöküntüye uğramış alanların sosyal, fiziksel, çevresel, ekonomik koşullarını iyileştirmek adına yapılacak eylemler bütünüdür. Kentsel dönüşüm projeleri; kentin fiziksel ve toplumsal sorunları arasında ilişki kurabilmeli, kentin dokusunu oluşturan öğeler sürekli değişim ihtiyacına cevap verebilmeli, yaşam kalitesini arttırıcı bir model olmalı, Fiziksel ve toplumsal çöküntü alanlarının ekonomik canlılığa kavuşmasını sağlamalıdır [Ertaş, 2011]. Avrupa’da kentsel dönüşüm fiziksel ve sosyal çöküntü alanlarının yeniden canlandırılması şeklinde uygulanırken, oysa ki; ülkemizde deprem odaklı bir yaklaşımla, sağlıksız ve deprem görmüş yapıların yıkılıp yeniden yapılması olarak popüler hale gelmiştir. Depremin neden olacağı riskleri azaltmak amacıyla bazı kentlerimiz için yapılan deprem master planlarının tüm kentlerimiz için yaygınlaştırılarak uygulamaya dönük somut adımların arttırılması gerekmektedir.

2012 yılında yürürlüğe giren 6306 sayılı yasa gereğince yapıların depreme dayanıklılığının arttırılması zorunlu hale gelmiştir. Deprem ülkemizde hep birlikte yaşamak zorunda olduğumuz bir gerçektir. Yaşadığımız acı deneyimler sonrası; gerek 6306 sayılı Afet Riski Altındaki Alanlarının Dönüştürülmesi Hakkındaki Kanun ve ilgili riskli yapı tespit yönetmeliği gerekse de 4708 sayılı yapı denetimi hakkındaki kanun ve deprem zorunluluk sigortası kayıpları azaltabilecek önemli somut adımlar olmuştur.

6. Kaynaklar
[1] Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanunun Uygulama Yönetmeliği, Resmi Gazete, 15.12.2012, sayı: 28498.
[2] Ertaş, M., “Kentsel Dönüşüm Çalışmalarında Sosyal Boyutun İncelenmesi, Ankara ve Londra Örnekleri”, Selçuk Üniversitesi, Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu, Teknik- Online Dergi, Cilt 10, sayı: 1-2011.
[3] Göksu, Faruk, 2004, Kent Planlamada Yenilikçi Uygulama Araçları (İHT-İHTr-Menkulleştirme), 8 Kasım Dünya Şehircilik Günü 27. Kolokyum “Şehircilikte Reform”, 6-7-8 Kasım 2003, Mersin, TMMOB Şehir Plancıları Odası-Mersin Üniversitesi, sayı: 199-209.
[4] Hasol, D., Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: YEM Yayınları, 1998.
[5] RADIUS (Risk Assesment Tools for Diagnosis of Urban Areas Against Seismic Disasters), 1999.
[6] Uslu G., Uzun B., “Kentsel Dönüşüm Projelerinde Deprem Etkisi”, Harita Teknolojileri Elektronik Dergisi, Cilt:6, No:2014 (1-11).
[7] Üçüncü, D.,M., “Beylikdüzü’nde Deprem Odaklı Kentsel Dönüşüm”, Bahçeşehir Üniversitesi, Fen Bilimleri Enst., Kentsel Sistemler ve Ulaştırma Yönetimi, Y. Lisans Tezi, 2014.
[8] Zeydanlı, H., “Kentsel Dönüşüm Projeleri ve Kuzey Ankara Kent Girişi Projesi”, İTU, Fen Bilimleri Enst., Y. Lisans Tezi, 2007.
[9] 6036 sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun, Resmi Gazete, 31.05.2012, sayı: 28309.
[10] 5393 sayılı Belediye Kanunu, 73. madde (2005).
[11] 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu (2012).
[12] 5366 sayılı Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun (2005).
[13] 5104 sayılı Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu (2004).
[14] 1164 sayılı Kanun ve Yapılan Değişiklikler ve 5273 sayılı Toplu Konut Kanunu.
[15] 775 sayılı Gecekondu Kanunu/1976).