Bir Zamanlar Beton

Cihat UYSAL, Mimar Yüksek Mühendis

Günümüzde yapılar yaygın olarak betonarme olarak tasarlanıyor. Betonarmenin bu denli yaygın kullanımı beraberinde onun kullanıldığı ve üretildiği koşulların önemini de arttırıyor. Oysa, ülkemizde daha henüz (süt, yoğurt benzeri) bir çok besin maddesinin üretim kalitesi tartışmaları tamamlanmadı. Beton’un ise büyük depreme kadar nasıl üretildiği belleğimizden henüz silinmedi. Yapı üretimi öylesine karanlık bir süreç yaşadı ki, örneğin “mardin pompa” adı ile anılan el ile beton dökme hızında erişilen üretim hızı övünme aracı oluyordu. Bu nedenle beton ve betonarme gibi yaşamsal konuların tartışılması canlı tutulmalıdır.

Beton, DIN 1045 numaralı Alman Betonarme şartnamesinde kısaca çimento (bağlayıcı madde) kum çakıl, su ve gerektiğinde beton katkı maddelerinin karıştırılmasından meydana gelen ve çimento şerbeti (çimento su karışımı) tarafından sertleştirilen sun’i bir taştır diye tanımlanır. Buraya kadar yapılan tarif bile, sürecin karmaşıklığını ve sorunlarının çokluğunu anlamaya yeter. Bu ön tanımda henüz daha nice incelikler ve de ayrıntı dile getirilmemiştir. Taneler, çimento, su ve sonunda taş olma süreci adeta törensel bir oluşumu vurgular. Oluşum sürecinin kısa olmaması nedeniyle, sağlıklı bir beton üretimi bir canlının doğumu gibi ilgi ve bilgi gerektirir.

Romalılar Milattan önce doğal çimento diye adlandırabileceğimiz benzer nitelikte puzolan denilen (büyük oranda silis oksit olmak üzere alüminyum oksit ve demir oksit içeren) bağlayıcı bir maddeyi kullanarak harç yapıyorlardı. Bugünkü betonun atası sayılan bu üretim sünek olmaması, büzülme-çatlama (rötre) gibi sakıncaları nedeni ile bugünkü gibi yaygın olarak kullanım olanağı bulunamamıştı. Doğada bulunan tüf, bentonit, vermikülit, diyatomit maddeleri de puzolan sayılır. Almanya, İtalya ve Yunanistan’da bulunan puzolan yatakları ünlüdür. Daha sonra günümüzde puzolan yapay olarak da üretilmeye başlanmıştır. Termik santralların bacalarında biriken uçucu kül, demir çelik üretiminde yüksek fırınlarda oluşan curuf ve elektrik arklı fırınlarda üretilen süper iletken maddelerin dumanının bacalarda tutulmasıyla elde edilen silis dumanı yapay puzolanı oluşturur. Çimento üretim maliyetini düşürmek amacı ile belli oranda katılarak çimento üretiminde kullanılan puzolan ülkemizde yaygın olarak kullanılmaktadır. (*) Son yıllarda puzolan türünden sayabileceğimiz lastik, plastik gibi atık maddelerin sürdürülebilirlik çerçevesinde değerlendirilmesi için inovasyon çalışmaları yapıldığını özellikle ABD’deki çimento sektörü yayınlarında izliyoruz.

Ülkemizde de betondan yüksek dayanım beklenmeyen silindir sıkıştırmalı ya da kemer beton gövdeli baraj inşaatlarında çimentoya katkı olarak yapay puzolan büyük oranda kullanılmaktadır. Çimentonun sanayi ürünü olarak bugünkü anlamda üretimi Portland çimentosu adı ile 1870 yılında İngiltere’de başlamıştır. Çimento adını renginin İngiltere’nin güneybatısındaki Portland adasındaki kayaları andırmasından almıştır. Çimentoyu bulan Joseph Aspdin’dir. Ülkemizde çimento üretimi ise, 1911 yılında Darıca’da başlamıştır.

(*) Puzolan ile ilgili bilgilerin bir kısmı sozluk.sourtimes.org siteden derlenmiştir.