Güvenli Sürüş İçin Lastik Bilgileri
Orhan GEREDELİOĞLU
Makine Yüksek Mühendisi, Karayolları Genel Müdürlüğü
Özet: Eski çağlardan beri bir yükün bir yerden başka bir yere taşınması insanoğlunun en büyük sorunlarından biri olmuştur. Yük, önceleri ağaç kütükleri üzerinde kaydırılarak taşınmış, sonra kağnılarla taşınmış ve nihayet bugünkü araçlarla taşınmaktadır.
Günümüzde yükün istenilen zamanda istenilen yerde bulundurulması için Karayolları ve Otoyolların yapılmasına önem verilmiş ve hala bu çalışmalar sürdürülmektedir. İçinde bulunduğumuz yıllarda bilim ve teknoloji hızla gelişmekte ve zaman unsuru giderek önemini artırmaktadır. Bu gelişim içerisinde motorlu araç teknolojisi de hızla gelişmektedir.
Bu gelişmelere paralel olarak sürüş güvenliğinin önemi giderek artmaktadır. Sürüş güvenliğinin sağlanmasında şüphesiz en önemli unsur lastiklerimizdir. Çünkü aracın yol ile temasını sağlayan, bizi hayata bağlayan tek bağlantı parçası lastiktir.
Motorlu araç sayısındaki hızlı artış, birçok problemi gündeme getirdiği gibi hurda lastik yığınları da çevrede büyük bir atık problemi olarak ortaya çıkmıştır. Aşınmış lastiklerin çevrede oluşturduğu lastik dağları çok hızla büyüyen bir atık olarak karşımıza çıkmaktadır.
Ömrünü Tamamlamış Lastikler (ÖTL) ile ilgili Yönetmelik yürürlüğe girmesine rağmen uygulamadaki sorunlar devam etmekte, çevrenin korunmasının yanında ekonomik kazanç sağlayacak ana unsur olan lastik kaplama konusunda yasal mevzuat yürürlükte olduğu halde ülkemizdeki lastik kaplama oranlarının Avrupa ve Amerika’nın çok gerisinde olduğu görülmektedir.
Anahtar Kelimeler: Lastik, Lastik Ömrü, Mekanik Ayarsızlıklar, Balans Bozukluğu
Taşıt Lastikleri Temel Bilgiler
Lastiğin Tanımı
Belirli bir süre, ısı ve basınç altında, istenilen şekil, boyut ve desende pişirilen kauçuk ile kord bezi ve çelik tellerden oluşan, aracın yol ile temasını sağlayan tek bağlantı parçasına lastik denir.
Hava Tutma Şekline Göre Lastik Tipleri
a- İç lastikli (tube-type) lastikler
b- İç lastiksiz (tubeless) lastikler
Lastik Ölçüleri ile İlgili Tanımlar
Lastiği tanımlayan harf ve rakam grubu lastiğin yanak bölgesinde bir dizi markalama ile belirtilir.
Lastik hakkında bilinmesi gerekenler, 205/55R/16/91V bu rakam, harfler ve lastik etiketi üzerindeki bilgiler ne anlama geliyor?
205 / 55 R 16 91 V ne anlama gelir?
“205” Lastik Taban Genişliği
Yanaktan yanağa milimetre cinsinden ölçülen lastik taban genişliğidir.
“55” Lastik Yanak Yüksekliğinin Taban Genişliğine Oranı
Yanak yüksekliğinin lastik taban genişliğine yüzde olarak oranıdır.
“R” Lastiğin Yapısı
“R” harfi radyal anlamına gelir. Günümüzde üretilen yeni lastiklerin hemen hemen hepsi radyaldir.
“16” Lastik Çapı
Lastiğin inç olarak çapı (yanak genişliği).
“91” Lastik Yük Endeksi
Lastiğin maksimum yük taşıma (kg olarak) kapasitesidir. Lastiğin yük sınıfı yanakta, çap değerinin sağında bulunur. Yük endeksi 91 olan bir lastik 615 kg ağırlık taşıyabilir. Yeni bir lastik satın alırken hem yük sınıflarına hem de hız sınıflarına bakılmalıdır.
Uyarı: Yük limitlerini belirlemek için araç kullanım kılavuzuna bakınız. Araca aşırı yük bindirmek lastiklere ve araç parçalarına baskı yapar. Fazla yakıt tüketimine ve lastiklerin bozulmasına yol açabilir. Oluşan çatlaklar lastiğin patlamasına neden olabilir.
“V” Lastik Hız Sınıfı
Hız sınıfı yanakta yük endeksi değerinden sonraki harftir. Örneğin, hız sınıfı V olan bir lastik saatte maksimum 240 km hıza ulaşabilir.
Kesit Genişliği: mm normal basınçla şişirilmiş ve 24 saat bekletilmiş bir lastiğin, şekil ve yazılar hariç olmak üzere, yanakları arasındaki dıştan dışa uzaklığıdır.
Kesit Oranı: Kesit yüksekliğinin, kesit genişliğine oranının (%) yüzde olarak ifade edilmesidir.
Minimum aşınma göstergesi: Lastiklerin Avrupa Birliği ECE R 89/159 standardına göre minimum diş derinliği olan 1,6 mm dir.
Üretim hafta ve yıl kodu işaretlemesi: Lastikler üretildiği günden itibaren yaşlanırlar. Genel olarak otomobil ve ticari araçlar için lastik ömrü 5 yıl olarak öngörülmekle beraber uygun saklama ve kullanma koşulları için bu süre ticari araç lastikleri için 10 yıla kadar uzayabilmektedir.
2000 yılından itibaren 4 haneli olarak lastiğin üzerinde Amerikan Ulaştırma Birimi uygunluk işaretinin sonunda markalanan üretim hafta ve yıl kodu verilmektedir.
Hız İndeksi: Yük indeksi ile belirtilen maksimum yük ile yapabileceği en yüksek hızı ifade eder.
Yük İndeksi: Lastik üreticisi tarafından tespit edilen kullanma koşullarında hız sembolü ile belirtilen maksimum hızda lastiğin taşıyabileceği azami yükü ifade eder.
Lastik Hız Endeksleri
Hız sınıfı, lastik doğru hava basıncı ve yük altında kullanıldığında lastiğin ulaşabileceği maksimum hızdır.
J: 100 km/saat, K: 110 km/saat, L: 120 km/saat, M: 130 km/saat, N: 140 km/saat, P: 150 km/saat, Q: 160 km/saat, R: 170 km/saat, S: 180 km/saat, T: 190 km/saat, U: 200 km/saat, H: 210 km/saat, V: 240 km/saat, Z: 240 km/saat, W: 270 km/saat, Y: 300 km/saat
LASTİĞİN GÖREVLERİ
Lastikler aracın sürüş güvenliği için hayati önem taşır. Lastikler genel olarak dört bölgeden oluşmaktadır. Bu bölümler SIRT, OMUZ, YANAK ve TOPUK (damak)’tır.
Araçların çalışma özellikleri göz önünde bulundurularak lastik kullanıcılarının, satın almış olduğu lastiklerde değişik beklentileri mevcuttur bunlar:
– Uzun ömür, düşük km maliyeti ya da ucuz lastik fiyatı
– Konfor
– Zor şartlarda kaymaya karşı direnç
– Kuru-ıslak zemin fren emniyeti
– Üstün sürüş ve manevra özellikleri
– Kışın sertleşmeyen, yaz mevsiminde fazla yumuşamayan
– Çevre standartlarına uygunluk
– Emniyet ve garanti özellikleri
– Satış sonrası hizmetler
– Darbelere, kesilmeye ve çalışma şartlarında oluşan diğer tehlikelere karşı dayanıklılık
– Fazla yük taşıma ve az ısınma (uzun ömür)
– Sırt çevresinde homojen aşınma
– Kaplanabilirlik
Yukarıda sıralanan beklentilerin tamamının karşılanması mümkün değildir. Çünkü burada sıralanan birçok özellik bir biri ile ters orantılıdır. Örneğin çekişinizin iyi olmasını istiyorsanız konfor ve sürüş özellikleriniz bundan olumsuz etkilenecektir. Bu durumda kullanım alanlarını ve lastiklerden bazı beklentilerimizi ön plana çıkararak buna göre lastik seçimi yapmamız gerekmektedir.
Bu temel beklentileri KONFOR, PERFORMANS VE UZUN ÖMÜR olarak ta gösterebiliriz.
LASTİK SEÇİMİ KRİTERLERİ: Aracımız için lastik seçmeden önce bu lastiği nerede kullanacağımız sorusu çok önemlidir. Lastiklerin kullanma alanları genel olarak 3 ana başlıkta toplanabilir.
UZUN MESAFE TAŞIMACILIK
ORTA MESAFE VE BÖLGESEL TAŞIMACILIK
YEREL TAŞIMACILIK VE ŞANTİYE ŞARTLARI
Her kullanma alanı, 5 ana alanda değerlendirilebilen özel lastik performansı gerektirir. Bu lastik performansları sırası ile;
– Lastikte oluşan aşırı ısının tahliyesi; Yüksek hava sıcaklığı ve hızlarda dahi lastikten yüksek ısının tahliye yeteneği
– Enlemesine güçlere karşı direnç, Çok virajlı yollarda hızlı gidebilmek veya keskin viraj alma özelliği
– Boylamasına güçlere karşı direnç, Sık frenlemeler ve hızlanmalarda aracın kontrolden çıkmaması
– Kaymaya karşı direnç, Kar, buz, çamur ve yağışlı yollarda lastiğin performansını kaybetmemesi
– Aşındırıcı yola karşı direnç: Aşındırıcı yol yüzeylerinde dahi lastik ömrünün uzun olması
Burada belirtilen beş ana performasın %100 olduğu bir lastik sırt deseni imalatı mümkün değildir. Ancak kullanma alanlarımıza göre önceliklerimizi değiştirmemiz gerekmektedir.
UZUN MESAFE TAŞIMACILIK İÇİN SIRT DESENİ: Hacimli ve ağır nakliye işi yapıp günde 500 km’den fazla yol yapan Şekil 8’deki gibi araçlar genellikle ağır yüklerde, standardı yüksek yollarda ve aşırı hızlarda kullanılırlar. Bu nedenle DÜZ TİP (RIB) lastikler olarak tanımlanabilen uzun ömür (az ısınma), düşük yakıt sarfiyatlı, ve yüksek direksiyon özellikleri olan lastikler kullanılmalıdır.
ORTA MESAFE VE BÖLGESEL TAŞIMACILIK İÇİN SIRT DESENİ: Genellikle 100-500 km mesafede orta standart yollarda bölgesel ve şehirlerarası yolcu taşıma, nakliye, ağır nakliye araçları, 4×4 çok maksatlı araçlar ve tankerlerdir. Bu lastiklerin kullanımı için DÜZ-DİŞLİ (RIB-LUG) lastikler olarak tanımlanabilen UZUN ÖMÜRLÜ (Aşınmaya karşı dirençli), AZ YAKIT SARFİYATLI, DİREKSİYON HAKİMİYETİ ve ÇEKİŞ özellikleri iyi olan lastikler kullanılmalıdır.
YEREL TAŞIMACILIK VE ŞANTİYE ŞARTLARI İÇİN SIRT DESENİ: Bu araçlar Şekil 14’de görüldüğü gibi genellikle günde 100 km’ye kadar mesafede orta ve düşük standarttaki yollarda ve yol dışında zor şartlarda çalışan şehir içi otobüsler, pikaplar, şantiye ve ocak araçlarıdır. Bu lastiklerin kullanımı için Şekil 15 ‘deki gibi DİŞLİ (LUG) tip lastikler olarak tanımlanabilen HER KOŞULLARDA İYİ ÇEKİŞ, UZUN ÖMÜR, SAĞLAM SIRT YAPILI (çentik, aşınma ve çivi batmasına karşı dirençli) ve EMNİYETLİ VE SÜRÜŞ KONFORU özellikleri olan lastikler kullanılmalıdır.
Aracınızın çekiş özelliklerinin çok iyi olmasını istiyorsanız, sırt deseni DİŞLİ TİP (LUG) lastiklerin direksiyon özelliği olmadığı için çeker (tahrikli olan) akslarda kullanılması gerekmektedir. Burada belirtilen beş ana performansın %100 olduğu bir lastik sırt deseni imalatı mümkün değildir. Ancak yukarıda belirtilen 3 ana kullanım alanının öncelikleri farklı olacağından buna uygun lastik seçmemiz gereklidir.
LASTİK ÖMRÜNÜ ETKİLEYEN UNSURLAR
KULLANMA BAKIMLA İLGİLİ UNSURLARIN LASTİĞE ETKİSİ
Araç sahipleri lastiklerinden maksimum performans ve maksimum ömür almak isterler. Lastikten maksimum performansı almanın temel kriteri ise uygun lastiği seçmekle başlar. Eğer uygun lastik seçilmiş ise lastikten maksimum ömrü almak için her şey hazır demektir.
Lastikte uzun ömür: daha ucuz km. maliyeti ve tasarruf demektir. Lastiklerimizin kullanımında aşağıdaki hususlara dikkat edilirse erken aşınma ve yıpranmanın önüne geçerek önemli ölçüde tasarruf sağlamamız mümkün olacaktır.
ÖN DÜZEN AYARLARININ LASTİK PERFORMANSINA ETKİSİ
Lastiklerde ön düzen geometrisi, ön tekerleklerin, süspansiyon ve direksiyon parçalarının birbiriyle yolla ve sürüş yönüyle olan açısal ilişkileri olarak tanımlanır. Bu parçaların gövde veya şasiye birleştirilmelerinden sonra geometrik açı ve boyutlarının ayarlanması da ön düzen ayarı olarak tanımlanır. İdeal bir ön düzen geometrisi taşıt için aşağıdaki özellikler sağlanmaktadır:
– Emniyetli, düzgün bir hareket ve manevra kabiliyeti,
– Daha iyi bir yol tutuşu,
– Direksiyon kolaylığı: Direksiyon hakimiyeti, kararlılığı, direksiyonun yerine geri gelmesi,
– Lastik ve ön düzen bağlantılarındaki aşınmaların en aza indirilmesi,
– Yakıt tasarrufu sağlar.
Bu ayarlar;
– ÖNE KAPANIKLIK VEYA AÇIKLIK (TOE-IN veya TOE-OUT AÇILARI)
– İÇE VEYA DIŞA YATIKLIK (CAMBER AÇISI)
– AKS AYARSIZLIĞI (CASTER AÇISI)
– EĞRİ VEYA SARKIK AKSLAR
– RÖMORK TEKERLEKLER
– FREN SİSTEMİNDEKİ BOZUKLUKLAR
– EĞRİ ŞASİLER
– AŞINMIŞ VEYA BOZUK TEKERLEK BİLYALARI
BALANS BOZUKLUKLARININ LASTİĞE ETKİSİ
Tekerlek grubu lastik, jant, kampana ve fren sisteminden oluşur. Bu gruptaki çok sayıda eleman dönerek ve eş olarak çalışır. Bu nedenle bütün parçaların ağırlıklarının eşit ve dengeli dağılması mümkün değildir. Buda çeşitli titreşimlere yol açar. Balans ayarı bu titreşimleri mümkün olduğunca azaltmaya yarar.
LASTİK ÖZÜRLERİ VE NEDENLERİ
Lastik özürlerinin birden fazla nedeni olabilir. Lastik arızasının nereden ve nasıl oluştuğu uzman kişilerin yapacağı kontroller sonucunda tespit edilebilir.
LASTİKLERİN TAMİR EDİLMESİ
Lastiğin havası çeşitli nedenlerle kısmen ya da tamamen boşalabilir. Bu durumda can ve mal güvenliğimiz için araç hemen durdurmalı, patlak durumda lastik üzerinde yürünmemeli ve hemen yedek lastik takılmalıdır. Sürüş güvenliği açısından; patlak lastik tamir konusunda uzman bir lastik servisinde lastiğin sırt kısmındaki hasarlar mantar yama ile tamir edilmelidir.
Kaynaklar
[1] Geredelioğlu O. (2009), Taşıt lastikleri ve kaplanmış lastikler, MMO Yayın no:2009/502, Ankara.
[2] Geredelioğlu O. (2009), Taşıt Lastikleri Bakımı ve Ön Düzen Ayarlarının Lastik Ömrüne Etkisi, IV.Bakım Kongresi, MMO, Pamukkale Ünv. Denizli.
[3] T.R.T.O. (1998), The European Tyre and Rim Technical Organization Standarts Manual, Belgium.
[4] Bridgestone Tires.(1985), Pattern Diggest Tokyo, Japan.
[5] Bridgestone (2006), Otobüs-Kamyon Lastik Bilgi Kitabı, İstanbul.
[6] Goodyear Lastikleri (1988), Radyal Kamyon Lastiği Bakım Kitabı, İstanbul.
[7] Michelin (2007), Kamyon Otobüs Lastikleri Teknik Kataloğu, İstanbul.
[8] Pirelli Lastikleri (1991), Binek Lastikleri Kataloğu, İstanbul.
[9] Toyo Tires (1985), Basic knowledge, practical use and maintenance of Toyo off-the-road tires, Tokyo, Japan.
[10] Yokohama Tires (1985), Off-the-road Tires Handbook, Tokyo, Japan.
[11] Ford Otosan (2008), Aks Geometrisi Temel Prensipleri, web.
[12] Soydan A. (2007), Taşıt Öndüzen Geometrisi Raporu, Ankara.
[13] Hofmann (1998), Static and Dynamic Unbalance, Germany.
