Uygur Devleti
Özet
Uygurlar Ötüken merkezli olmak üzere kurulup daha sonra başkentleri Karabalgasuna taşımışlardır. Uygur devletinin kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağan’dır. Devletin en parlak dönemi Moyen Çur (Bayan Çur) dönemidir.
Bögü Kağan döneminde dinlerini değiştirerek Manihaizm dinine geçtiler. Girdikleri dinin etkisiyle zamanla Yerleşik hayata geçmişlerdir. 840 yılında Kırgızlar tarafından yıkıldılar.
Uygurlar ilk din değiştiren ve yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir. İlk defa Şehirler inşa etmişlerdir. İlk defa mimari eserler yapmışlardır. İlk defa Kağıt para, Kağıt ve matbaayı kullanan ilk Türk devleti Uygur devletidir. İlk defa kütüphaneler yapmışlardır. İlk defa Türklerde örgün eğitime geçmişlerdir. Uygurlar Manihaizm dinine girmeleriyle Kağanlarına “Aytengri” demişlerdir. Türeyiş ve Göç destanları önemli eserlerindendir.
Not: Uygur devletinin, mimari eserler, fresko (duvar resmi), tarım, sulama kanalları yapmaları ve orak-saban kullanmaları yerleşik yaşama geçtiklerinin kanıtlar.
Uygurlar Devleti
Uygur Devletinin bazı hükümdarları (kronolojik sıra ile) Kutluk Bilge Kül Kağan > Moyen Çur (Bayan Çur) > Bögü Kağan > Baga Tarkan
Kuruluş Yılı : 744 – Yıkılış Yılı : 840 dir.
Uygurlar, Göktük devletine bağlı bir şekilde Orhun ve Selenga ırmaklarından Aral Gölüne kadar uzanan alanda yaşıyorlardı. 744 yılında Uygurlar, Karluk ve Basmillerle birlikte Göktürk devletini yıkarak kendi devletlerini kurmuşlardır. Uyguların ilk merkezi Ötüken olmuştur.
Uygurların ilk hükümdarı olan “Kutluk Bilge Kül Kağan” ilerleyen zamanda merkezi Orhun nehrinin kıyısındaki Karabalgasun’a (Ordu Balığa ) taşımıştır.
Kutluk Bilge Kül Kağan vefat ettikten sonra başa oğlu Moyen Çur (Bayan Çur) gelmiştir. Moyen Çur dönemi devletin en parlak dönemidir. Moyen Çur devletin başında olduğu süre zarfında bazı komşu Türk devlerine (Karluklar, Basmiller, Kırgızlar, Türgişler) seferle yapmıştır. Bu devletleri Uygurlara bağlamıştır.
751’de Çin devleti Abbasilerle yaptığı Talas Savaşından sonra Çin’deki karışıklıklar meydana geldi. Uygur hükümdarı Moyen Çur, Çin devleti içindeki bu karışıkları bastırılmasında Çinlilere yardım etmiştir. Moyen Çur Karışıkları bastırması karşılığında Çin prensesiyle evlenmiştir.
Bögü Kağan döneminde Çine yardım etme politikasından vazgeçilmiştir. Çine birçok sefer yapılmıştır. Çin Devletine yapılan birçok sefer neticesinde devlet ekonomisi güçlenmiştir. Bögü Kağan döneminde Çine yapılan Loyang seferinden sonra Devletin dini Manihaizm olmuştur. Manihaizm dininde savaşmak ve et yemek yasaktı. Manihaizm diniyle birlikte Uygurlar yerleşik hayata geçti.
Bögü Kağan; Baga Tarkan tarafından öldürülmüş daha sonrada devletin başına Baga Tarkan geçmiştir.
Uygurlar Kırgızların çıkardığı isyanla birlikte Kırgızlar tarafından 840 yılında yıkılmıştır.
Uygur devleti yıkıldıktan sonra Uygurların bir kısmı Sarı Uygurlar (Kansu Uygurlar) adıyla bir kısmı da Turfan (Doğu Türkistan) Uygurları olarak devletler kurmuştur.
Sarı Uygurlar ilk önce Kitanların ilerleyen zamanda da Moğolların egemenliği altına girdi. Sarı Uygurlar günümüzde Çinin kuzey taraflarında yaşamlarını devam ettirmektedir.
Turfan (Doğu Türkistan) Uygurları, Moğol devletinde üst mevkilere gelmiştir. Turfan Uygurları günümüzde Çin hamiyeti altında bulunan Sincan Uygur Özerk Bölgesinde varlıklarını devam ettirmektedir.
Uygurların Özellikleri
Uygurlar Din değiştiren ilk Türk devletidir.
Uygur devleti yerleşik hayata geçen ilk Türk Devletidir. Yerleşik hayata geçmeleri ile birlikte Türklerde ilk şehirleri kurmuşlardır (Şehirlerine balık demekteydiler). Türk tarihinde ilk mimari eserleri (tapınak, saray) yapmışlardır. Uygur devletinin en önemli sayılan tapınağı Koço tapınağıdır. Yerleşik hayata geçen Uygurların zamanla savaşçı yönleri zayıflamıştır.
İlk defa Fresk isimli duvar resimlerini yapmışlardır. Mimaride Türk üçgenini kullanmışlardır.
Uygurlar Manihaizm Dinine geçmesiyle Kağanlarına “Aytengri” ve “Kün” unvanlarını vermeye başlamıştır.
Uygular tarımsal üretimde ileri gitmişlerdir. İlk defa su kanalları yapılmışlardır.
Çin’den getirdikleri kağıt ve matbaayı geliştirip kullanmışlardır. Türk tarihinde ilk kez kütüphaneler kurdular. Türk tarihinde ilk kez örgün eğitim hayatına geçmişlerdir.
İlk başlarda Sogd alfabesini kullanan Uygurlar ilerleyen zamanlarda kendilerine ait Uygur alfabesini yapmıştır. Türklerde ilk kez Türk törelerin yazılı hale getirmişlerdir. Yazılı hukuka geçen ilk Türk devletidir.
Not: Kağıt ve matbaayı kullanan ilk Türk devleti Uygur devletidir.
Moğolları etkileyerek Türkleştiren devletlerden biridir. (Moğolların Türkleşmesinde etkili olan diğer devletler Kırgızlar, Kıpçaklar ve Karluklardır)
Uygurlar Minyatür sanatını (bir resim sanatı çeşidi) geliştirmişlerdir. Orta oyununu oynayarak Türk tiyatrosunun temelini atmışlardır.
Türeyiş ve Göç destanları Uygurlara ait en önemli destanlardır. Karabalasagun yazıtı, Sine-Uşi yazıtı ve Moyen-Çur Anıtı Uygurlara ait yazılı eserlerdir.
Çiçek aşısını uygulamışlardır.
Türk tarihinde ilk defa Ticarette Çav isimli kağıt parayı kullanmışlardır. Aynı zamanda ölçü sistemini kullandılar. Türklerde bankacılığın ve vakıf sisteminin temellerini attılar.
Hatırlatma: Parayı kullanan ilk Türk devleti Köktürklerdir, Kendi adına para bastıran ilk Türk Türgişlerin hükümdarı Baga Tarkan’dır. İlk defa kağıt parayı kullanan ilk Türk devleti Uygurlardır.
Uygurlar Çin’e, Nişadır isimli tuzu ihraç etmişlerdir. Nişadır Çin kaynaklarında tatar tuzu olarak geçmektedir.
