FIDIC Yapım İşleri Sözleşmeleri ve Uyuşmazlık Çözümü

Fatma ÇÖLAŞAN, GEN-TES Mühendislik Ltd. Şti., ODTM Orta Doğu Teknik Müşavirlik A.Ş.

Genel adıyla FIDIC Yapım İşleri Sözleşme Şartnameleri (FIDIC Conditions of Contract for Construction), 1913 yılında kurulmuş, merkezi Genevre’de olan ve halen 97 üye ülkesi bulunan Müşavir Mühendisler Uluslararası Federasyonu FIDIC tarafından üretilmekte, yıllar içinde gerekli revizyon çalışmalarıyla yeni baskılar hizmete sunulmaktadır. FIDIC Sözleşme Şartnameleri, işverenler tarafından yapım işleri ihale dosyalarında idari şartname anlamında kullanılmaktadırlar. Bu şartnamelere gerekli teknik dokümanlar (teknik tasarımlar, teknik şartnameler, metrajlar, eldeki diğer her türlü teknik bilgi vb.), ihale ilanı, ihale sırasında yüklenici adaylarıyla yapılan haberleşmeler, varsa özel koşullar vb. ilave edilerek ihaleyi kazanan yapım yüklenicisiyle yapılacak SÖZLEŞME hazırlanmaktadır. FIDIC Yapım İşleri Sözleşme Şartnameleri ana Sözleşme’nin bir parçasıdır ve bundan dolayı ‘FIDIC Sözleşmeleri’ ifadesi pek doğru olmamakla birlikte, söz konusu ifade pratikte ‘FIDIC Yapım İşleri Sözleşme Şartnameleri’ni esas alan Sözleşme’ anlamında kullanılagelmektedir. Sözleşme Şartnamelerine ‘İdari Şartname’ de denilebilmektedir.

FIDIC Yapım İşleri Sözleşme Şartnameleri daha çok finansmanı Dünya Bankası (WB), Avrupa Yatırım Bankası (EBRD), AB Fonları, Asya Kalkınma Bankası (AsDB), İslam Kalkınma Bankası (IsDB), Afrika Kalkınma Bankası (AfDB) vb. uluslararası finans kuruluşları tarafından finanse edilen işlerde zorunlu olarak kullanılan standart şartnamelerdir ve bunlar son yıllarda Türkiye’de ulusal finansmanla yapılan kamu yatırımlarında da giderek artan bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Söz konusu FIDIC dokümanları daha çok Kırmızı Kitap, Sarı Kitap, Yeşil Kitap gibi renk adlarıyla tanınmaktadırlar.

Yapım işleri sözleşme şartnamelerinin yanısıra FIDIC Anlaşmalar ve Sözleşmeler grubunda İşveren-Müşavir Arasındaki Anlaşma Şartnamesi ve bunun kullanım rehberi bulunmaktadır. Diğer yayın grupları ise İş Geliştirme yayınları (Kapasite Geliştirme, Risk Yönetimi, vb.), Rehber yayınlar (Müşavir Seçim Yöntemleri, İhale Yöntemleri, İş Geliştirme vb.) ve İlke yayınlarıdır (Kalite Yönetimi, Erdemlilik Yönetimi vb.).

FIDIC YAPIM İŞLERİ SÖZLEŞME ŞARTNAMELERİNİN TARİHÇESİ
Alt Yapı İnşaatları İçin Sözleşme Şartnamesi (Kırmızı Kitap) ile Mekanik ve Elektrik Tesisatları Yapımı İçin Sözleşme Şartnamesi (Sarı Kitap) ilk defa 1987 yılında yayımlanmıştır. Daha sonra 1995 yılında Tasarla-Yap ve Anahtar Teslimi Modelleri İnşaat İşleri Sözleşme Şartnamesi (Turuncu Kitap) hazırlanmıştır. Kitapların, gelişen dünya uygulamalarına paralel olarak revizyon zamanları geldiğinde ise bazı proje elde etme modellerinin mevcut kitapların kapsamlarının dışında kaldığı anlaşılmış, bunun üzerine 1996 yılında, benim de 1996-2000 yılları arasında üyesi bulunduğum dokuz kişilik FIDIC Yönetim Kurulu tarafından çok kapsamlı bir çalışma başlatılmış, 1998 yılında deneme baskıları yapılarak 1999 yılında aşağıda anlatılan yeni Sözleşme Şartnameleri (Conditions of Contract), 2000 yılında ise söz konusu şartnamelerin kullanım rehberi yayımlamıştır. Bunların hepsine, eskilerine göre önemli içerik değişiklikleri nedeniyle Birinci Baskı denilmiştir. Bu çeşitlilikle yeni kitaplar, dünyada gerçekleştirilen yapım işlerinin ve modellerinin çok büyük bir çoğunluğu için geçerli dokümanlardır.

HANGİ YAPIM İŞİNDE HANGİ FIDIC SÖZLEŞME ŞARTNAMESİ KULLANILMALI?

FIDIC Sözleşme Şartnameleri 1999 yılı Birinci Baskı yayın grubu aşağıdaki ilk beş kitaptan oluşmaktadır ve kullanım yerleri özetle şöyledir:

• Yapım İşleri Sözleşme Şartnamesi (Kırmızı Kitap): Tasarımı işveren tarafından yapılmış, geleneksel biçimde ihale edilmiş üst yapı ve alt yapı yapım işleri sözleşme şartnamesi (Conditions of Contract for Construction)

• Yapım İşleri Sözleşme Şartnamesi (Pembe Kitap): Uluslararası finans kuruluşları tarafından finanse edilen, tasarımı işveren tarafından yapılmış, geleneksel biçimde ihale edilmiş üst yapı ve alt yapı yapım işleri sözleşme şartnamesi (Conditions of Contract for Construction-MDB Harmonized Edition)

• Tesisat ve Tasarla–Yap Sözleşme Şartnamesi (Sarı Kitap): Tasarım sorumluluğu ‘yapım ekibi’ (tasarımcı+yapımcı) tarafından üstlenilen ve Tasarla–Yap modeli ile ihale edilmiş üst ve alt yapıların, ayrıca Mekanik ve Elektrik tesisatlarının yapım işleri sözleşme şartnamesi (Conditions of Contract for Plant and Design–Build)

• Anahtar Teslimi Modeli Yapım İşleri Sözleşme Şartnamesi (Gümüş Kitap): Genellikle sabit fiyatlı, tasarım hizmetleri ve satınalma işleri dahil anahtar teslimi üst ve alt yapı yapım işleri. (Enerji santralı, fabrika, arıtma tesisi vb.) (Conditions of Contract for EPC/Turnkey Projects)

• Kısa Sözleşme Şartnamesi (Yeşil kitap): Küçük veya basit yapım işleri için sözleşme şartnamesi (Short Form of Contract) Yukarıdaki Birinci Baskı grubu dışındaki FIDIC yapım işleri sözleşme şartnameleri ise aşağıdakilerdir:

• Tasarla–Yap–İşlet Modeli Yapım İşleri Sözleşme Şartnamesi (Altın Kitap): (Conditions of Contract for Design-Build and Operate Projects, 2008).

• Özel Yapım İşleri Sözleşme Şartnamesi (Mavi-Yeşil Kitap): Yeşil Kitap formunda hazırlanmış; Dip Taraması, Arazi İslahı vb. özel yapım işleri. (Form of Contract for Dredging and Reclamation Works, 2006)

• Alt Yüklenici Sözleşme Şartnamesi: Genellikle ana Sözleşme Şartnamesi esas alınarak ana yüklenici ile alt yüklenici arasında imzalanacak sözleşmenin şartnamesi (Conditions of Subcontract for Construction, 2011)

• FIDIC Sözleşme Şartnameleri Kullanım Rehberi: (The FIDIC Contracts Guide, 2000)

Aşağıdaki çizelge hangi kitabın nerede kullanılması gerektiğini kolayca göstermektedir. Esas olan FIDIC şartnamelerini en az değişiklikle kullanmaktır, fakat kitapların hiçbirine tam olarak uymayan yapım işleri ve modelleri için İşveren ve Yapımcı arasında ayrıntılı görüşmeler yapılarak, FIDIC Sözleşme Şartnameleri’nden en uygun olanının taleplere göre değiştirilmesiyle yeni bir şartname elde edilmelidir.

FIDIC SÖZLEŞME ŞARTNAMELERİNİN ÖZELLİKLERİ
FIDIC Yapım İşleri Sözleşme Şartnameleri’nin en önemli özelliği, bunların işveren ile işi yapanın karşılıklı sorumluluklarını ve haklarını adaletle ele almasıdır. Yapım sırasında uygulanacak yönetsel ilkeler ve atılacak adımlar hayli ayrıntılı olarak şekil şartlarına bağlanmış olduğu için, taraflar arasında uyuşmazlık olması durumunda, genellikle sadece şartname hükümleri incelenerek kesin karara varılabilmektedir. Tanımlar hiç bir karışıklığa meydan vermeyecek şekilde titizlikle yapılmıştır. İş yapma koşulları ayrıntılı olarak ele alınmış, işverenin finansal sorumlulukları çok iyi tanımlanmıştır. Kitapların başında faaliyetlerin kronolojik olarak yer aldığı ve bunlar için önerilen süreler de görülebilir. Uluslararası Finans Kuruluşları (Dünya Bankası, AB vs.) tarafından finanse edilen projelere uygun sözleşmeler ayrıca hazırlanmıştır.

Sözleşme Şartnamelerinin standart metinleri teknik bilgi içermemekte, sadece işveren ile işi yapan arasındaki yönetsel koşulları ayrıntıları ile açıklamakta, teknik dokümanların da sözleşme eki olarak verilmesini öngörmektedir. Şartnameler tavsiye niteliğinde dokümanlar olup, işverenlere ana koşulların mümkün olduğunca değiştirilmemesi önerilmektedir. Değişiklik yapılacaksa, ana şartnamede yapılacak bu değişikliklerin Özel Koşullar bölümünde mutlaka vurgulanması gerekmektedir. Ayrıca FIDIC’in önerisine uygun olarak, tercüme yapılmış olsa dahi, İngilizce şartnameler esas alınmakta ve bu durum sözleşmelerde özellikle vurgulanmaktadır.

FIDIC Yapım İşleri Sözleşme Şartnameleri, Yeşil Kitap hariç aşağıdaki bölümleri içermektedir:
1) Genel şartlar
2) Özel şartlar rehberi
3) Örnek formlar, uygulama örnekleri vb.

Genel Şartlar, yapım işleri sözleşmelerinde genel olarak yer alması gereken hükümleri kapsamaktadır.

(Tanımlar, yasalara uyma zorunluluğu, yetki devirleri, çevrenin korunması, kalite güvencesi, iş yasaları, gecikmeler, işin teslim edilmesi koşulları vb.)

Örnek → Madde 14.2: Avans ödemeleri

Yapım yüklenicisine avans ödenmeyecekse madde kaldırılabilir veya Teklif Eki metninde avans için bir yüzde veya rakam yazılmamış olması, avans ödemesi yapılmayacağını gösterir. Avans ödenecekse, avans miktarı veya yüzdesi Teklif Eki’nde mutlaka yazılı olmalıdır.

Özel Şartlar Rehberi, sözleşmenin bu bölümünü düzenleyecek olan İşverenlere yol göstermek amacıyla kaleme alınmıştır ve her proje için farklı olabilecek şartlardan bu bölümde söz edilmektedir. (Sözleşme bedeli ve ödemeler, riskler ve sorumluluklar, sigortalar, zorunlu haller, evrak geçerliliği öncelik sırası vb.) Genel Şartlar bölümünde yer alan metinler projeye uygun olarak iptal edilebilir, değiştirilebilir, yerlerine yeni başlıklar konulabilir ve bu değişiklikler Özel Şartlar bölümünde vurgulanır. Özel Şartlar bölümünde mümkün olan her durumda satır aralarında örnek cümlelere yer verilmiştir. Ancak bazı durumlarda yönlendirici açıklamalarla yetinilmiştir.

Üçüncü bölümde bulunan örnek formlar ise aşağıdakilerdir:
• Teklif Mektubu Eki
• Sözleşme Metni
• Uyuşmazlık Çözüm Anlaşmaları ve UÇK
• Uyuşmazlık Çözüm Kurulu (DAB)
• İş Programı
• Ödeme Programı
• Hukuksal konularla ilgili prosedürler

Yeşil Kitap–Kısa Sözleşme Şartnamesi’nin son bölümünde, özel şartlar rehberi ve örnek formlar yerine şartnamenin bir parçası olmayan ilave açıklayıcı ve yönlendirici notlar verilmiştir. Bu şartname uyarınca, İşveren’in Mühendis (Müşavir) angaje etmesi de zorunlu değildir.

HANGİ HUKUK?
FIDIC Sözleşme Şartnameleri’nin kullanıldığı yapım işleri sözleşmeleri ile gerçekleştirilen yapım işlerinde, öncelikle söz konusu şartnamelerde verilen kurallar geçerlidir. Şarnamelerde ve sözleşmenin diğer bölümlerinde açıkça yer almamış konularda ise işin yapıldığı ülkenin hukukuna uyma zorunluluğu bulunmaktadır. Bu durum FIDIC şartnamelerinde açıkça vurgulanmaktadır. Türkiye’de bugüne kadar incelenen uyuşmazlıklarda, çözüm çoğunlukla FIDIC Şartnameleri uyarınca bulunmuş, vakaların pek azında Türk hukukuna başvurma mecburiyeti ortaya çıkmıştır. Bunun nedeni de FIDIC Şartnameleri’nin, pek çok ülkede on yıllar boyunca denenerek ve evrensel hukuk kuralları gözönüne alınarak çok ayrıntılı ve hakkaniyetli olarak hazırlanmış bulunmasıdır.

SÖZLEŞME TAKİBİNİN ÖNEMİ
FIDIC Sözleşme Şartnameleri kullanılarak imzalanacak olan sözleşmelerin taslaklarının, teklifler verilmeden önce yüklenici adayları tarafından iyi incelenmesi ve imzalanmadan önce her noktasının iyi anlaşılması sağlanmalıdır. Bu ön inceleme; yapılacak işin sağlığı, tarafların karşılıklı sorumluluklarının iyi anlaşılması ve haklarının gerektiği gibi korunması açısından çok önemlidir. Sözleşme taslağında yer alan fakat başta önemsenmeyen bir hüküm, sonradan taraflardan her hangi birinin mağduriyetine sebep olabilir.

Taraflar arasındaki haberleşmeler mutlaka yazılı olarak yapılmalı, arşiv titizlikle oluşturulmalıdır. Yazışma, neredeyse işin kendisinin yapılması kadar önemlidir. Ayrıca işe başlandıktan sonra da sözleşmeyi sürekli takip etmek ve her adımdan önce tekrar tekrar incelemek, atılacak adımları buna göre planlamak gerekmektedir. Şartnamede verile süreler aşıldığı takdirde, yüklenicinin yazılı talepleri veya işverenin taleplere karşı verdiği kararlar geçersiz sayılabilir.

UYGULAMALARA İTİRAZ ve ‘UÇK–UYUŞMAZLIK ÇÖZÜM KURULU’
Yapım yüklenicileri, işin yürütülmesi sırasında İşveren (veya onun temsilcisi olan Müşavir) ile uyuşmazlığa düştükleri takdirde, FIDIC Sözleşme Şartnamesi’nde açıklanan koşullar uyarınca önce Mühendis (İşveren adına hareket eden Müşavir Firma’nın görevlendirdiği temsilci) aracılığıyla çözüm üretilmeye çalışılır, bu yapılamadığı takdirde şikayet konuları UÇK-Uyuşmazlık Çözüm Kurulu’na (DAB-Dispute Adjudication Board) götürülebilir; UÇK’nın verdiği bağlayıcı ama nihai olmayan kararlar taraflarca kabul edilmezse, taraflar arasında Sulh Yolu (Amicable Settlement) denenir. Bu aşamada taraflar bir araya gelerek aralarındaki problemleri iyi niyet esaslarına göre tekrar çözmeye çalışırlar. Sulh Yolu’ndan sonuç alınamadığı takdirde ise son aşama olarak Uluslararası Tahkim’e başvurulabilir.

UÇK, bir veya üç uzman kişiden oluşan bir kuruldur ve belli uyuşmazlıkları çözmek üzere taraflarca –genellikle– geçici olarak görevlendirilir. (Bazen UÇK inşaat işi boyunca angaje edilmektedir fakat bu yöntem ülkemizde pek uygulanmamaktadır.) Örneğin sözleşmede üç kişilik bir UÇK tercih edilmişse, UÇK genellikle tarafların birer UÇK üyesi belirlemeleri, daha sonra belirlenen bu üyelerin birlikte bir üçüncü üye üzerinde anlaşmaları yoluyla oluşturulur. UÇK tek kişiden oluşacaksa, bu kişinin nasıl seçileceği veya kim(ler) tarafından görevlendirileceği sözleşmede açık olarak yer almış olmalıdır. Görevlendirme yapacak otorite; FIDIC yetkili temsilcisi bir sivil toplum örgütü, teknik müşavirlik veya yapım sektöründe saygın ismi ve FIDIC deneyimi olan bir kişi veya kuruluş olabilir. Yapım işlerinde UÇK üyeliği görevi yapacak kişilerin ise, alt disiplin ayırımı yapılmaksızın mühendis veya mimar kökenli olmaları, uzun yıllar Teknik Müşavirlik hizmetleri (mühendislik tasarımları, tasarım kontrolluğu, yapım kontrolluğu, proje yönetimi, işletmeye alma danışmanlığı vb.), FIDIC Şartnameleri, FIDIC mevzuat hazırlığı ve uygulaması konularında yeteri kadar deneyimleri ve bilgileri bulunmaları, ayrıca FIDIC tarafından akredite edilmiş FIDIC Sözleşme Yönetimi Seminerlerine katılmış olmaları tercih edilmelidir. İlave olarak bu kişilerin, FIDIC Şartnamelerinin taraflarca zorunlu olarak esas alınması gereken nüshaları İngilizce dilinde olduğundan, okuma-konuşma-yazma olarak çok iyi derecede İngilizce bilmeleri beklenir. Uyuşmazlık çözümü, İngilizce dilindeki sözleşmenin tetkiki sırasında okunanları bütün incelikleri ile anlama, görüşmeler sırasında yabancı dilde akıcı konuşma, raporlama sırasında da yanlışsız ve iyi bir ifadeyle yazma gerektirir.

Uyuşmazlık Çözüm Kurulu üyelerinin, mühendis (makina–inşaat–elektrik–çevre–jeoloji mühendisi vb.) veya mimar olmaları tercih edilmektedir, çünkü uyuşmazlıklar her ne kadar teknik olmayan sözleşme şartnamesi koşullarına göre tetkik edilmekteyse de, sözleşmenin ana konusu teknik işlerdir ve örneğin yapım işleri ilerleme raporları, bunlara bağlı hakedişler, su basınç deneyleri, gecikme nedenleri, trafo deneyleri vb. tetkikleri, her branştan mühendislik ve mimarlık bilgilerini içeren teknik konularda da genel bilgi gerektirmektedir. UÇK üyeliği hizmetini bugüne kadar zaman zaman hukukçular da vermişlerdir, fakat söz konusu uyuşmazlıklar yapım işleri ile ilgili olduğundan, ayrıca FIDIC Sözleşmeleri’nin kendi hukuku bulunduğundan ve öncelikle bunlara uyulması zorunlu olduğundan, çalışmalar sırasında yapım işlerinin gerçekleştirildiği ülkelerin genel hukukuna fazla ihtiyaç duyulmamaktadır. Bu tür bir desteğe gereksinme olduğu takdirde ise, işverenlerin veya işi yapanların avukatları, tarafların iddialarına veya savunmalarına doğal olarak katkı vermektedirler. Ayrıca UÇK üyelerinin, kendi çalışmaları sırasında gerekirse hukukçu danışman kullanmalarına bir engel bulunmamaktadır.

UÇK’nın vereceği kararlar bağlayıcıdır fakat nihai olmayabilir. Tarafların UÇK kararlarını kabul etmeme hakları bulunmaktadır; bu nedenle karar bildiriminden sonra sözleşmede belirtilen belli bir süreyi aşmamak koşuluyla taraflar önce Sulh Yolu’na, daha sonra da uluslararası tahkime başvurabilirler. İtiraz için verilen süre aşıldığı takdirde, UÇK kararlarını uygulamak her iki taraf için de mecburi hale gelir. Uyuşmazlık çözümünde son aşama olan tahkime gidilecek ise, sözleşmede yer alan hüküm gereğince Uluslararası Ticaret Odası Tahkim Kurumu’na (ICC International Court of Arbitration) başvurulur. Tahkim sonucunde uyuşmazlık konularında verilen kararlar nihaidir ve uygulanmaları zorunludur.

Fatma ÇÖLAŞAN’ın Özgeçmişi: TED Ankara Koleji ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi Makina Mühendisliği Bölümü mezunudur. Özel sektörde ve SSK Yapı İşleri Dairesi Başkanlığı’nda bir süre çalıştıktan sonra 1979 yılında GEN-TES Mühendislik Ltd. Şti.’ni kurmuş, daha sonra 1990 yılında ayrıca ODTM Orta Doğu Teknik Müşavirlik A.Ş.’nin kurucu ortakları arasında yer almıştır. Halen bu iki şirketi yönetmekte, bina projelerinde mekanik ve elektrik tesisatları tasarımı dahil genel teknik müşavirlik hizmetleri, FIDIC İnşaat Sözleşmeleri danışmanlığı ve sözleşme yönetimi, FIDIC DAB (UÇK-Uyuşmazlık Çözüm Kurulu) üyeliği ve Teknik Müşavir Seçim Yöntemleri danışmanlığı hizmetleri vermektedir. Çölaşan 1996-2000 yılları arasında Türk Müşavir Mühendisler ve Mimarlar Birliği Genel Başkanlığını ve aynı yıllarda merkezi Cenevre’de bulunan Müşavir Mühendisler Uluslararası Federasyonu FIDIC’in Yönetim Kurulu Üyeliğini yapmıştır. FIDIC Yapım Sözleşmeleri Şartnameleri kendisinin FIDIC Yönetim Kurulu üyesi olarak görev yaptığı 1996-2000 yılları arasında hazırlanmış ve yayımlanmıştır. Ayrıca, 97 üye ülkesi bulunan Federasyon’un, 1913 yılındaki kuruluşundan bu yana 100 yıl içinde seçilen tek Türk ve tek kadın Yönetim Kurulu üyesidir ve halen federasyon bünyesinde gönüllü çalışmalarına devam etmektedir. Yine halen AB Teknik Müşavirlik mevzuatını iyileştirme çalışmaları sürdüren ve merkezi Brüksel’de bulunan Müşavir Mühendislik Birlikleri Avrupa Federasyonu EFCA’nın AB Ülkeleri İhale Mevzuatı komitesi üyesi olarak çalışmalarına devam etmektedir. Fatma Çölaşan Eylül 2013 tarihinde Müşavir Mühendisler Uluslararası Federasyonu FIDIC’in 100 yıl içinde sadece 11 kişiye verilmiş olan FIDIC PRANGEY AWARD prestij ödülünü almıştır. Ödül kendisine 21 yıl boyunca kesintisiz olarak dünya Müşavir Mühendislik endüstrisine yaptığı katkılar nedeniyle verilmiştir. Profesyonel iş yaşamının ve diğer gönüllü görevlerinin yanısıra Çölaşan ayrıca 2009 yılından bu yana, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Teknik Müşavirlik Meclisi Başkanı olarak hizmet vermektedir. “GÖRGÜGÖRENEK” isimli yayımlanmış bir kitabı ve yüze yakın teknik-teknik olmayan makalesi-bildirisi bulunmaktadır. “FIDIC Müşavir Mühendis Seçim Rehberi” ve “FIDIC Kalite Esaslı Teknik Müşavir Seçimi” kitaplarının ana yazarıdır. Ankara’da yaşamaktadır ve iki çocuk sahibidir.

Yapı Dünyası Dergisi 2015 Sayı: 226-227 da yayımlanmıştır.