Anadolu’da Asya Tarzı Tarihi Ahşap Köprü
Cihat UYSAL, Mimar Yüksek Mühendis
Üzerinde yaşadığımız Anadolu, tarih boyunca öncesi belirsiz sonrası Hurri, Hitit ile başlayan; İyon, Frig, Lidya.. gibi toplulukların ardından Pers, Makedon, Roma, Selçuklu, Osmanlı yerleşimlerine ev sahipliği yapmıştır. Bunun dışında Galat, Haçlı, Moğol gibi birçok akına uğramış uygarlıklar köprüsüdür. Yeryüzünün ilk yerleşik düzene geçiş ve düzenli kent planı uygulaması düşüncesi bu topraklarda yeşermiştir. O nedenle, Anadolu topraklarının neredeyse tamamı tarihin çeşitli kültürlerinin kalıntıları ile donanmıştır. Bu yoğun akış sürecinde yapılanlar arasında istihkam yapısı olan köprüler en yaygın olanıdır. Çünkü bir ülkeyi işgal etmenin de, orada konaklayıp yaşamanın da olmazsa olmazı, köprü yapmaktır. Kaldı ki, çok engebeli Anadolu coğrafyası dağları, akarsuları ile köprü yapmayı zorunlu hale getiriyor. O yüzden Cumhuriyetimiz, Osmanlı Padişahlarının da şiar edindiği “ulaşamadığın yer senin değildir” sloganı ile Karayolları Genel Müdürlüğünü kurmuştur.
Bu yazının amacı, Bayramören Köprüsü’nün ülkemizde yapılmış köprüler içinde tarihi miras ve en özgün karakteriyle anlatarak bir farkındalık oluşturmak. Eriştiğim kaynaklarda yaşının yaklaşık 250 yıllık olduğunu öğrendiğim bu yapı yapım tekniği özellikleriyle bin yılı aşkın bir geçmişin izlerini taşıyor ve büyüklüğü, kullanılan malzeme ve taşıyıcı sistemi dikkate alındığında benzersiz özellikleri barındırıyor. Tarihte köprülerin, teknolojinin dönüşümüne paralel olarak sırasıyla taş, çelik, betonarme ve yakın dönemde askılı diye özetleyebileceğimiz bir süreçle değiştiğini görüyoruz. Köprülerin nispeten büyük açıklıklı, ahşap kullanılarak yapılması ender görülen bir durum. Bunun ana nedeninin kullanım koşulları ve köprüden beklenen özellikler olduğunu düşünüyorum. Bayramören Köprüsü Çankırı İli sınırları içinde Melan Çayı (Soğanlı Çay) üzerinde yapılmış, 50 m uzunluğunda iki açıklıklı bir yapı. Karayolları Genel Müdürlüğü köprüyü özgün karakteri bozulmayacak biçimde 2002 yılında restore (!) etmiş. Aslında, yapının tamamının yenilendiği bu çalışmaya restorasyon demek kolay değil. O nedenle, yapılana, yapının ana karakteri korunduğu için yeniden yapma (rekonstrüksiyon) demek doğru olur sanırım. Ancak, eskisi ile aynı karakterde yapılan bu yapımın başarısında Karayolları ilgilileriyle birlikte yapının yapımını üslenen İTÜ 1968 mezunu, İnş. Y. Müh. Turhan Temelli’nin de payı büyük. Böylesi duyarlılıkları kutlamak gerek. Kendisi ile yaptığım görüşmede, yapının ağaç kütüklerinin nasıl temin edildiğini, taşımada ve montajda nelerin yaşandığını dinlemek ilgi çekiciydi.
Köprünün üç ayağı betonarme olup, ağaç kütükler taşıyıcı yapının ana karkasını oluşturuyor. Çivi kullanılmadan, oyma köşe binileriyle çatılarak ve ahşap kamalarla mesnet detayları kullanılarak oluşturulan konsollarla (adeta moment eğrisini izleyen biçimlenmeyle) açıklığın geçilmesi sağlanmış. Betonarme üzerine yapılan ağaç kütüklerden çatkılı konsol ile yapılmış üç mesnet yapıya kimlik vermiş. Böylece, kenar ayağın kara ile bağlantısında akarsuyun kenar ayaklara etkisi azaltılmış. Köprü yaya geçişi için tasarlandığı için yürüme yolu ahşap karkas üzerine kalas döşenerek yapılmış ve üzerinde yine ahşap taşıyıcılı, kiremit örtülü beşik bir çatı oluşturulmuş.
Köprünün yapım sisteminin tarihsel kökeni düşünülürse, yapının Asya ve oradan gelen Selçuklu Kültürünün izlerini taşıdığını söyleyebilirim. Çünkü Anadolu’da ahşap kullanımının konutlarda döşemelerde, çatkılı (bindirmeli) konsol gibi yapı ögesi olarak yaygın olarak Selçuklulardan bu yana kullanılmaktadır. Ayrıca, 7 yüzyılı aşan yaşta ahşap kolonlu Selçuklu dönemi Camileri Bayramören Köprüsünün kültürel kaynağının Asya’dan Selçuklular ile geldiğini gösteriyor. Köprünün taşıyıcı sistemini oluşturan ahşap bindirmeli konsol sisteminin Çin’de ve Japonya’da yaygın olduğunu, kemeri kubbenin pek kullanılmadığını biliyoruz. Ahşap yapılarda metal kullanmadan, yapının ahşap kullanılarak geliştirilmiş bağlantı detaylarının kullanılması Anadolu’da sık olamasa da karşılaşılan bir uygulamadır.
Bu haliyle Bayramören Köprüsü ahşap kullanımının özgün bir örneğini oluşturmaktadır. Ahşabın yapı teknolojisi ile uğraşanların ilgisini çekecek detaylara sahip önemli bir yapıyı bize kazandıran ve emeği geçenlere ne denli teşekkür etsek azdır.
©Yapı Dünyası Dergisi 2017 Sayı: 256-257 de yayımlanmıştır.
